مقدمه
جهان انسانی به موازات پیشرفت و بهرهمندی از فناوری نوین ارتباطات و اطلاعات و شکل گیری شبکههای اجتماعی مجازی با سرعت و شتاب در حال گذار به یک جامعه‌ی شبکه‌ای است. شبکه‌ای اجتماعی به مثابه پدیدهای نوین ازنسل جدید وب، توانسته است با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین ارتباطی، آرمان‌های انسانی را در همه‌ی حوزه‌ها گسترش دهد؛ به طوری که با توجه به برخورداری از ظرفیت‌های مناسب، شرایط را برای توسعه در تمام ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایجاد میکنند. شبکههای اجتماعی با اتکای به ظرفیت فرا متنی خود از گر آوری، سازمان‌دهی، ذخیره‌سازی و نشر اطلاعات در اشکال صوت، تصویر و متن ورقم مبتنی بر ابراز رایانه‌ای بهره می‌برند. (حیدری،۱۳۹۱).
شبکههای اجتماعی معنا و مفهوم
به طور کلی واژه “شبکه” را می‌توان به هر مجموعه یا سیستم درون پیوندی نسبت داد که هدف آن به اشتراک گذاشتن یک قابلیت یا توانایی بین دو یا چند نظام در محدوده مکان و زمان است و در حالت مطلوب، محدودیت مکانی و زمانی ندارد. در واقع می‌توان این گونه گفت: شبکه، مجموعه ای است از اشیا یا دستگاهها مانند کامپیوتر که به هم متصل اند.
گونه‌ای از این شبکهها، اجتماعی هستند. در این نوع از شبکه، انسان‌ها با یکدیگر ارتباط دارند؛ به عبارت دیگر شبکههای اجتماعی ساختاری اجتماعی‌اند که افراد و سازمان‌های انسانی میان خود ایجاد کرده‌اند تا در موضوعات و مقوله‌های از پیش تعیین‌شده با یکدیگر تعامل کنند. ساده‌ترین شبکه اجتماعی را می‌توان خانواده، بستگان، قبیله، دوستان و همکاران دانست (علیمرادی، ۱۳۹۱).
نوع دیگر شبکههای اجتماعی نیز وجود دارند که در آن روابط، اشخاص، بر پایه رایانه و اینترنت، و به گونه بر خط (آنلاین) انجام می‌پذیرد. در بیانی مختصر، این‌گونه از پایگاه از پایگاه‌ها را چنین تعریف کرده‌اند: جامعه‌ای بر خط که کاربران آن، مجاز به اشتراک اطلاعات، تصاویر، فیلم‌ها، نرم‌افزارها و… برقراری ارتباط با دیگران و کشف نشانی ارتباط افراد جدید هستند. چنین شبکههای اجتماعی را می‌توان چکیده وب ۲ برشمرد که در آن، اعضا با مشارکت و هم فکری و با استفاده از برنامه‌ها به ساختن محتوای وب می‌پردازند. همچنین بیشتر شبکههای اجتماعی راه‌های گوناگونی مانند: رایانه، خدمات پیام فوری، اشتراک تصاویر، موسیقی، صوت و فیلم برای تعامل کاربران فراهم میکنند؛ به عبارت دیگر، در این دست از پایگاه‌ها عناصر ارتباطی مانند: ایمیل، تابلوی پیام، پیام فوری و گپ با وسایل رسانه‌ای شنیداری، دیداری و نوشتاری باهم به صورت ترکیبی در یک جا وجود دارند.. (افتاده، ۱۳۸۸).
تاریخچه شبکههای اجتماعی
برخی معتقدند که سایتهای دوست‌یابی اولین شبکههای اجتماعی اینترنتی هستند. اولین سایت های دوست‌یابی زمانی شروع به کارکردند که استفاده از اینترنت تقریباً همه‌گیر شده بود. این سایتها به کاربران امکان عضویت و برقراری تماس با دیگر اعضا را می‌دادند. سخنگاه های آنلاین هم نقش مهمی در پیشرفت و تکامل شبکههای اجتماعی داشته‌اند (بشارتی، ۱۳۹۰).
اما مفهومی با عنوان شبکههای اجتماعی اینترنی با قالب امروزی اولین بار در سال ۱۹۶۰ در دانشگاه ایلی نویز در ایالت متحده آمریکا مطرح شد. بعد از آن اولین شبکه اجتماعی اینترنتی مدرن در سال ۱۹۹۷ به نام «شش درجه» راه‌اندازی شد. این سایت به کاربران امکان عضویت و آشنایی با دیگر اعضا را می‌داد. در این سایت ابتدا کاربران امکان ایجاد پروفایل برای خود داشتند که بعد از مدتی امکان ایجاد لیست دوستان هم به آن اضافه شد (اسلامی، ۱۳۹۱).
از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۱ شبکههای اجتماعی مختلفی با امکانات و ویژگیهای متفاوت از دیگری ساخته شد. مثل خیابان آسیایی ۸، سیاره سیاه و میگنت.[۱] این‌ها به کاربران امکان عضویت و اضافه کردن لیست دوستان را بدون دریافت تأییدیه برای اضافه کردن دوست می‌دادند. کاربران می‌توانستند از سه نوع کاربری حرفه‌ای، شخصی و. دوست‌یابی استفاده کنند. این سایتها هیچ‌گونه خلاقیتی نداشتند اما جزء اولین شبکههای اجتماعی هستند) بشارتی، ۱۳۹۰).
از سال ۲۰۰۱ به بعد شبکههای اجتماعی متفاوتی با کاربری‌های متنوع ایجاد شد و در واقع موج جدیدی از شبکه های اجتماعی شکل گرفت. «لایوژورنال» و «رایز» از جمله اولین شبکه های اجتماعی با اهداف حرفه ای بودند. لایوژورنال شبکه اجتماعی مبتنی بر مرور ژورنال ها بود و در رایز نیز کاربران می توانستند حول فعالیت های تجاری شان شبکه سازی کنند. رایز با هدف تجاری و کسب و کار شکل گرفت و به بزرگترین شبکه خدمات کسب وکار تبدیل شد. راه اندازی شبکه ی اجتماعی رایز در سال۲۰۰۱ شروع دومین موج از شبکه های اجتماعی بود که فعالیت این نوع وب سایت ها را از تمرکز بر حوزه ی سرگرمی خارج کرد. در ادامه ی همین موج بود که سایت» لینکد این» نیز راه اندازی شد که هنوز فعالیت آن به عنوان مهم ترین شبکه ی اجتماعی حرفه ای و تجاری ادامه دارد. از سال ۲۰۰۲ «فرند استر»، «اورکات» راه اندازی شدند.
شبکه فرند استر به عنوان مکمل سایت رایز شکل گرفت. این سایت یک امکان جدید در اختیار کاربران قرار داده بود، این امکان جدید که با استقبال مردم رو به رو شده بود، امکان دوست شدن فرد با چهار نسبت آن طرف تر یعنی دوست دوست دوست دوست هایش بود.
اورکات شبکه‌ای گسترده بود. هر کس برای خود یک پروفایل داشت. برای دوستانش پیغام می‌فرستاد و با آنها انجمن‌های گفت و گو تشکیل می‌داد و… هر پروفایل دارای سه بخش اجتماعی، حرفه‌ای و شخصی است) قنبری، ۱۳۹۰).
در سال ۲۰۰۶«توییتر» راه اندازی شد. یکی از ویژگیهای توییتر محدود بودن به تایپ تنها ۱۴۰ کاراکتر است. این ویژگی به قدری نو بود که به سرعت در بین کاربران به محبوبیت رسید. در توییتر علاوه بر فرستادن متن می‌توان فیلم، عکس و صدا نیز ارسال کرد. توییتر در لغت به معنی جیک جیک کردن است.
در سال ۲۰۰۸ فیس بوک با ایجاد صفحات اصلی وب سایت خود به زبان‌های مختلف، موجب رشد چشم گیر کاربران و کاربری سایت خود شد دانشگاههای معتبر و بزرگترین شرکت‌های دنیا و بزرگترین چهره‌های جهانی و جمعیت بسیار زیادی از مردم سرتاسر جهان عضو این شبکه اجتماعی هستند (جواد افتاده، ۱۳۸۸).
نکات تکمیلی که در مورد تاریخچه شبکههای اجتماعی باید به آنها توجه نمود، عبارت‌اند از:
-سال ۲۰۰۵ سال ظهور قوانین برای شبکههای اجتماعی بود. چرا که بسیاری از اطلاعات شخصی کاربران در این سایتها قرار می‌گرفت و در نتیجه باید قوانینی برای حفظ و ایجاد امنیت برای این اطلاعات ایجاد می‌شد.
-در ایران مفهوم شبکههای اجتماعی به طور گسترده با اورکات رواج پیدا کرد و سریع رشد کرد که بعد از برزیل و آمریکا، ایران سومین کشور حاضر در اورکات شد (اسلامی، ۱۳۹۱).
مراحل ایجاد شبکههای اجتماعی مجازی
در یک دسته‌بندی ساده می‌توان هفت مرحله برای ایجاد شبکه‌ی اجتماعی مجازی ارائه کرد. این مراحل عبارت‌اند از:
۱-شناسایی و در نظر گرفتن مخاطبان
مخاطب شناسی و مخاطب سنجی، مهم‌ترین مرحله در ایجاد یک شبکه‌ی اجتماعی مجازی است اینکه چه کسانی و چگونه در شبکههای اجتماعی حضور دارند، اندازه، نوع، طول عمر فعالیت و ادبیات آنها چگونه است؟
۲-تعیین مأموریت، پیام یا هدف وب سایت
مدیریت و جذب استعداد، همکاری در پروژه، نظارت، اطلاع‌رسانی و مواردی از این دست، ممکن است هدف وب سایت طراحی شده باشد.
۳-تعیین ویژگیهای مورد نیاز
عضویت، نوع روابط و سایر ویژگی‌هایی که می‌توان به عنوان یک خدمت برای شبکه در نظر گرفت، باید مورد توجه قرار گیرد. این که شبکه اجتماعی یا وب سایت، بر اساس نیاز اجتماعی روز شکل بگیرد، نقش تعیین کننده ای در موفقیت آن خواهد داشت.
۴-تنظیم دستورالعمل
امنیت، نظارت، حریم خصوصی و هر چه قرار است در وب سایت اعمال شود، باید با کاربران به اشتراک گذاشته شود. با توجه به این که در حال حاضر، پیوند نزدیکی بین ارائه ی اطلاعات شفاف و اطمینان وجود دارد، لذا هر چه شفاف تر عمل شود، اطمینان بیشتری حاصل میگردد.
۵-طراحی بودجه های کوتاه مدت و بلندمدت
هر طرح برای اجرایی شدن به بودجه ی مشخصی برای راه اندازی، بازاریابی، حفظ آن و مهم تر از همه، پویایی نیازمند است. برای هر بخش از طراحی وب سایت و شبکه ی اجتماعی مجازی، باید بودجه ای مشخص شود. در عین حال، بازگشت سرمایه در شبکه های اجتماعی نیاز به زمان دارد.
۶-دعوت مردم برای شرکت و عضویت در شبکه
ایجاد هیجان در میان مردم که منجر به بازخورد یا به عبارتی جذب کاربر برای ساعت میشود، به عنوان مرحله‌ی ششم در فرایند ایجاد شبکه‌ی اجتماعی مجازی در نظر گرفته میشود. این مرحله، زمانی با موفقیت همراه میشود که خدمات مناسب، کامل و حداقل جدید ارائه شود.
۷-نگهداری فعال سایت
به‌روزرسانی مداوم وب سایت، یک راهبرد پویا در شبکههای اجتماعی مجازی است. قدرت شبکههای مجازی معروف از جمله فیس بوک یا شبکههای اجتماعی دیگر، این است که هر روز مبتنی بر نیاز و سلایق مخاطب، خدمتی جدید ارائه می کنند (جعفر پور، ۱۳۹۰).
ویژگیهای شبکه اجتماعی
شبکه اجتماعی یک سری از روابط اجتماعی است که فرد را مستقیماً به دیگران متصل می‌کند و از طریق آنها، به طور غیرمستقیم به تعداد بیشتری از مردم متصل میشود. شبکههای اجتماعی میتوانند در کنار ماهیت بالقوه خود، ماهیتی بالفعل داشته باشند. ماهیت بالفعل آنها، می‌تواند شامل تقسیم اطلاعات، تبادل اخبار، انجام گفت وگو در مورد دیگران و از این قبیل باشد. کنشی که می‌تواند به صورت تماس‌های مستقیم یا از طریق واسطه‌های ارتباطی انجام شود) دنسبک[۲]،۲۰۰۸، نقل از محسنیان راد، ۱۳۹۱).
شبکه های اجتماعی جایگاه مهمی در روابط اجتماعی دارند و نقش تار و پودی را ایفا میکنند فرد را به افراد و افراد را به گروههای دیگر ارتباط میدهد. در واقع تمام روابط اجتماعی فرد، اتصالات او به شبکه اجتماعی را تشکیل می‌دهند. شبکههای اجتماعی عملکردهای مهم و گوناگونی دارند، از جمله آنکه یک حس تعلق خاطر را در فرد به وجود میآورند و فرد را در معرض پشتیبانی‌هایی قرار می‌دهند که به صورت انجام کمک‌های گوناگون، از قبیل کمک فکری، ارائه توصیه و پیشنهاد راه‌حل‌ها انجام میشود. مثلاً شبکههای اجتماعی تسهیل‌کننده مناسب برای افرادی است که وارد حرفه‌ای تازه می‌شوند و نیازمند آشنایی با افراد مورد نیاز برای موفقیت در آن حرفه می‌باشند، ضمن آنکه برای شناسایی محل‌های استخدام می‌توان از طریق اتصال به شبکهها، به اطلاعات مفیدی دست یافت (شپارد[۳]، ۲۰۰۷، نقل از محسنیان راد،۱۳۹۰).
سه ابزار مهم شبکههای اجتماعی
شبکههای اجتماعی انواع مختلفی دارند که هر کدام خدمات خاصی را به کاربران خود ارائه پر کاربرد را این سا یت ها ارائه میکنند عبارت است از:
۱-در یکی از این خدمت‌ها ما شاهد به‌کارگیری ابزارهای به اشتراک‌گذاری فایلهای تصویری، صوتی و اسناد هستیم و به اصطلاح این فا یلها را با دیگران Share می کنیم؛ مانند یوتیوپ.
۲-در دومین نوع خدمتی که این سا یت ها ارائه می کنند، ابزارهای تولید محتوا و انتشار در اختیار کاربران قرار می گیرد و اصطلاح Publish را برای آن به کار می بریم. ممکن است از ابتدا مطلبی منتشر کنیم یا حتی مطلبی را در سایتی اضافه یا ویرایش کنیم. در این زمینه ها می توان به وبلا گ ها و ویکی ها اشاره داشت.
۳-اما سومین خدمت منحصر به فرد شبکه های اجتماعی، استفاده از قابلیتی است که کاربر می نویسد: «من اکنون در حال انجام چه کاری هستم» که به عنوان مثال در سایت های شبکه اجتماعی مانند فیس بوک و توییتر به کار می رود و از آن به عنوان به روزرسانی نمایش وضعیت استفاده می شود. شبکه های اجتماعی یا تحول ارتباطات انسانی (اکبری تبار، ۱۳۹۰)
اهداف و کارکردهای شبکههای اجتماعی
۱٫ انواع گروههای اجتماعی مجازی
همان‌گونه که فلسفه وجودی شبکههای اجتماعی واقعی، تشکیل و پیوند گروههای اجتماعی بر محور مشترکات اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است، بسیاری از شبکههای اجتماعی در اینترنت نیز باانگیزه سازمان‌دهی کردن گروههای اجتماعی مجازی با تکیه بر اشتراکات مختلف شکل می‌گیرند. پیدا است که اعضای این اجتماعات مجازی با پیوندهایی که با یکدیگر دارند، در مجموع به دنبال تحصیل یک هدف مشترک در دنیای واقعی که غالباً هدفی سیاسی، اجتماعی یا فرهنگی است، هستند.
۲٫ توسعه مشارکتهای اجتماعی
در شبکههای اجتماعی، همواره اعضای شبکه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به شرکت در فعالیت‌های واقعی در زندگی اجتماعی تحریک و تشویق می‌شوند. تأثیرگذاری قابل‌توجه شبکههای اجتماعی بر میزان و کیفیت مشارکتهای اجتماعی در جوامع مختلف به حدی بوده است که اخیراً تعداد قابل‌توجهی از شبکههای اجتماعی، دقیقاً باهدف توسعه مشارکت اجتماعی مردم در زمینه‌های خاص ایجادشده‌اند.
۳٫ اشتراک گذاشتن علاقه مندی ها توسط اعضا
یکی از رویکردهای اصلی شبکههای اجتماعی، به اشتراک گذاشتن علاقه مندی های کاربران شبکه با یکدیگر است. موضوع به اشتراک گذاشتن علاقه مندی ها در شبکههای اجتماعی، از چنان اهمیتی برخوردار است که می‌توان گفت بدون آن، شبکه اجتماعی معنا نخواهد داشت. هدف از این کار آن است که هر یک از کاربران بتواند دغدغه‌های خود را مطرح نموده و در جریان دل مشغولی‌های دیگران نیز قرار بگیرد. همچنین از طریق این ویژگیِ شبکههای اجتماعی کاربران میتوانند به بسیاری از نرم‌افزارهایی که سایر کاربران به اشتراک گذاشته‌اند، به آسانی دسترسی داشته باشد.
۴٫ محتوا توسط اعضا
بر خلاف سایر رسانه‌ها که مخاطبان، چندان تعاملی در تولید محتوا و انتخاب محتوای دلخواه خود ندارند، در وب سایتهای شبکههای اجتماعی، کاربران میتوانند تولیدکننده، تأثیرگذار و دارای قدرت انتخاب و بهره‌برداری از تنوع بیشتری باشند. با توجه به این مطلب، پایگاه‌های شبکههای اجتماعی بیش از هر رسانه دیگری میتوانند با پیشرفت فناوری و توسعه جوامع به برتری‌های سایر رسانه‌ها همچون تلویزیون که از قوه شنیداری و دیداری به خوبی بهره می‌برد، خاتمه دهند.
۵٫ هدفمند اینترنتی
شبکههای اجتماعی در اینترنت، یکی از منابع مهم برای کسب درآمد از راه تبلیغات به شمار می‌آیند؛ چرا که اعضای شبکههای اجتماعی در صفحات مربوط به خود درباره علایق خود صحبت میکنند و این به شرکت‌های تبلیغاتی اجازه میدهد که بر اساس همین علایق، برای آنها آگهی بفرستند. علاوه بر این، بسیاری از شرکت‌ها با ایجاد حساب کاربری و صفحات شخصی در شبکههای معروف، با سایر کاربران و مشتریان خود و نیز سایر شرکت‌ها ارتباط برقرار نموده و امور تجاری خود را پیش می‌برند (سلطان‌پور، ۱۳۸۹).
مزایای شبکههای اجتماعی
۱٫ سریع و آزادانه اخبار و اطلاعات، افزایش قدرت تحلیل و تقویت روحیه انتقادی
اخبار شبکههای اجتماعی بدون سانسور منتشر می‌شوند و این می‌تواند یک مزیت تلقی شود؛ هرچند امکان تکثیر اطلاعات مخدوش و نادرست نیز در این شبکهها بیش از نسل قبلی رسانه‌ها است. البته امکان مقایسه و تحلیل اطلاعات برای مخاطبان وجود دارد. تحلیل اخبار متناقضی که در این نوع پایگاه‌ها منتشر میشود، قدرت نقد و نگاه عمیق‌تر به مسائل اجتماعی را فراهم می‌کند.
۲٫ عبور از مرزهای جغرافیایی و آشنایی با افراد، جوامع و فرهنگ‌های مختلف
امروزه شبکههای اجتماعی، مهد تمدن‌ها و فرهنگ‌های مختلف بشری است. وجود زبان‌های مختلف در رسانههای اجتماعی، امکان حضور تمام افراد جامعه را فراهم می‌کند که میتوانند فرهنگ حاکم بر جامعه خود را به معرض دید عموم بگذارند. و باعث میشود تا این رسانه‌ها به مکانی تبدیل شوند که هر فرد بتواند فرهنگ‌ها و آداب و رسوم کشور خود را به دیگران معرفی کند و به اشتراک بگذارد.
۳٫ شکل گیری و تقویت خرد جمعی
یکی از شاخصههای مهم شبکههای اجتماعی مجازی، پدیدار شدن خرد جمعی است. خرد جمعی به جریان سیال و پویای قوه تفکر و ذهن کاربران حاضر در چنین محیطهایی اطلاق میشود که به مثابه یک پردازش گر عظیم، همانند ابررایانه‌ها اطلاعات را پردازش و پایش می‌کند.
۴٫ امکان بیان ایده ها به صورت آزادانه و آشنایی با ایده ها، افکار و سلیقه های دیگران
شبکههای اجتماعی، ارسال بازخورد از سوی مخاطب و همکاری و همگامی کاربران با همدیگر را تسهیل کرده به مشارکت در بحث‌ها تشویق میکنند. این شبکهها مرز و خط‌کشی بین رسانه و مخاطب را از بین برده‌اند. اغلب شبکههای اجتماعی برای مشارکت اعضا و دریافت بازخورد، باز هستند. آنها رأی دادن، کامنت گذاشتن و به تشویق میکنند. در رسانههای اجتماعی فضایی برای گفتگو و محاوره دوطرف وجود دارد و جریان ارتباطی از حالت یک‌سویه به دوسویه تغییر پیدا کرده است.
۵٫ کارکرد تبلیغی و محتوایی
حضور افراد در شبکههای اجتماعی، احتمال مشارکت‌ها و کنش‌های اجتماعی را در آنان افزایش میدهد. از این رو، استفاده از چنین فضایی برای معرفی و تبلیغ و همچنین هم راستایی مخاطبان در جهت اهداف رسانه‌ای خود، نقش بسیار و تأثیر بالایی دارد.
۶٫ ارتباط مجازی مستمر با دوستان و آشنایان
شبکههای اجتماعی در اینترنت، موجب گسترده‌تر شدن دامنه ارتباطات شده. افراد می توانند آشنایانی را که مدت بسیاری از آنها خبر ندارند یا از آنها بسیار دور هستند، در فضای مجازی پیدا کنند و معاشرتشان را با آنان از سر گیرند.
۷٫تبلیغ و توسعه ارزشهای انسانی و اخلاقی در عرصه جهانی
گرچه به علت غلبه ابعاد دیگر شبکههای اجتماعی، بعد ارزشی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اما به‌جرأت می‌توان گفت که یکی از قابلیت‌های مهم شبکههای اجتماعی که تاکنون مورد غفلت واقع‌شده، فراهم کردن فضایی بین‌المللی جهت تبلیغ و اشاعه ارزشهای دینی، اعتقادی، انسانی و اخلاقی است.
۸٫یکپارچه سازی بسیاری از امکانات اینترنتی و وبی
مزیت اصلی شبکههای اجتماعی، یکپارچه‌سازی امکانات پایگاه‌های مختلف است. امکاناتی از قبیل ایجاد صفحات و پروفایل‌های شخصی، ساخت وبلاگ‌ها، جستجوی اینترنتی، اطلاع از اخبار و رویدادها و شرکت در فضاهای گفتگو (چت‌روم‌ها و فروم‌ها) و فضا برای آپلود فایل‌ها که تا پیش از این کاربران برای استفاده از هر کدام از آنها باید عضو سایتی می‌شدند، اکنون از طریق تنها یک عضویت ساده، امکان‌پذیر است. اجتماعی، محل ارائه خدمات جدید در قالب‌های مختلف هستند. این وب‌سایت‌ها به اینترنتی بزرگ دنیا مانند: گوگل، یاهو و حتی پایگاه‌های تخصصی، لینک داخلی برقرار میکنند و از امکانات آنها در وب‌‌کند.
۹٫ توسعه مشارکتهای مفید اجتماع
ایجاد انسجام اجتماعی در بین مردم و تسریع در سازمان‌دهی فعالیت‌های مفید سیاسی و اجتماعی، از آثار مثبت شبکههای اجتماعی است.
۱۰٫افزایش سرعت در فرآیند آموزش و ایجاد ارتباط شبانه‌روزی بین استاد و شاگرد
بی‌شک، شبکههای اجتماعی اینترنتی نقش بسیار موثری در توسعه آموزش‌های تخصصی و عمومی دارند. گرچه به علت عدم امکان نظارت علمی، بسیاری از محتواهای اینترنتی هنوز به مرتبه قابل قبولی از اعتبار علمی نرسیده‌اند، اما درعین‌حال شبکههای اجتماعی یکی از عرصه‌های اینترنتی هستند که کاربران بی‌شمار آنها به صورت خودجوش اقدام به آموزش و انتقال دانسته‌های تخصصی و عمومی خویش به دیگران میکنند. علاوه بر این، شبکههای اجتماعی علمی و آموزشی نیز به صورت تخصصی و باهدف آموزش از راه دور یا همان آمـوزش مجازی، مشغول فعالیـت هستند. با استـفاده از شبکههای اجتماعی آموزشیِ مجازی، دانش‌آموزان و دانشجویان میتوانند دامنه فرآیند یادگیری خود را در هر لحظه که نیازمند سؤال و برقراری رابطه با استاد یا سایر دانشجویان هم رشته‌ای باشند، به خارج از محدوده‌های کلاس گسترش دهند.
۱۱٫افزایش اعتماد، صمیمیت و صداقت در فضای سایبر
مردم در گذشته استفاده از فضای تعاملی مانند چت را تجربه کرده‌اند؛ اما در این فضا، کاربران کمتر شخصیت و هویت خود را به درستی اعلام میکنند و از نام‌ها و شخصیت‌های مستعار استفاده میکنند؛ زیرا به این فضا اعتماد لازم را برای بازگو کردن حقیقت ندارند. با شکل‌گیری وب سایتهای شبکه اجتماعی مانند: مای اسپیس، اورکات، فیس بوک، توییتر و… مردم صداقت را جهت پیدا کردن دوستان قدیمی، لذت استفاده از علم و… به همراه اعتماد واقعی به دست آوردند (سلطان‌پور، ۱۳۸۹).
پیامدهای منفی شبکههای اجتماعی
۱٫ شکل گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذب
به علت عدم امکان شناسایی هویت واقعی اعضا و نیز عدم امکان کنترل محتوای تولیدشده توسط کاربران شبکههای اجتماعی، یکی از مهم‌ترین پیامدهای منفی این شبکهها، شکل‌گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذبی خواهد بود که توسط برخی از اعضای این شبکهها و با اهداف خاص و غالباً سیاسی منتشر میشود.
۲٫تبلیغات ضد دینی و القای شبهات
در شبکههای اجتماعی اینترنتی نیز مانند سایر رسانه‌ها، افراد و گروههای مغرض با اهداف از پیش تعیین‌شده و با شیوه‌های مخصوص، اقدام به تبلیغات ضد دینی و حمله به اعتقادات مذهبی می‌نمایند. گاه پس از تحقیق و ریشه‌یابی درمی‌یابیم که هدف اصلی گردانندگان برخی از این شبکهها، دین زدایی و حمله به مقدسات بوده است. مانند ترویج شیطان‌پرستی در جوانان.
۳٫ نقض حریم خصوصی افراد
معمولاً شبکههای اجتماعی ابزارها و امکاناتی را در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند تا آنها بتوانند تصاویر و ویدئوهای خویش را در صفحه شخصی خود قرار دهند. همین طور، کاربران میتوانند اطلاعات شخصی خود را نیز در این شبکهها قرار دهند. در اغلب شبکههای اجتماعی، برای حفظ حریم خصوصی افراد راه‌کارهایی ارائه شده است؛ برای مثال، دسترسی به تصاویر و اطلاعات را با توجه به درخواست کاربر محدود می‌نمایند و یا اجازه مشاهده پروفایل کاربر را به هر کسی ده‌اند؛ ولی این راه‌ها کافی نیستند. مشکلاتی از قبیل ساخت پروفایل های تقلبی در شبکههای اجتماعی و عدم امکان کنترل آنها به دلیل حجم بالای این هرزنامه‌ها، باعث میشود که افرادی با پروفایل‌های تقلبی به شبکههای اجتماعی وارد شوند و با ورود به حریم‌های خصوصی افراد مورد نظر، تصاویر و اطلاعات آنها را به سرقت برده و شروع به پخش تصاویر در اینترنت کنند. گاه این نقض حریم خصوصی توسط سردمداران شبکههای اجتماعی صورت می‌گیرد. ویکی لیکس می‌گوید فیس بوک مهم‌ترین ابزار جاسوسی است که تاکنون خلق شده است زیرا هرکس با دادن مشخصات، اطلاعات خود را در خدمت سازمان جاسوسی آمریکا قرار میدهد.
۴٫انزوا و دور ماندن از محیط‌های واقعی اجتماع
جامعه مجازی، هیچ‌وقت جایگزین جامعه واقعی نخواهد گردید؛ بلکه به عنوان تسهیل‌کننده تجارب اجتماعی عمل خواهد کرد. تسهیلات ارتباطی به ما امکان میدهد تا در سطح جهانی و از راه دور به شیوه‌ای جدید با اجتماعاتی که منافع مشترکی داریم، بپیوندیم.
۵٫تأثیرات منفی رفتاری
هر شبکه اجتماعی فرهنگ ارتباطاتی خاص خود را دارد، یعنی منش و گفتار مخصوص و منحصر به فردی را برای خود برگزیده است. البته می‌توان شبکه‌هایی را یافت که فرهنگ ارتباطاتی تقلیدی برای خود برگزیده‌اند. فرد با عضویت در هر شبکه اجتماعی درگیر نوع خاصی از فرهنگ ارتباطاتی میشود که شامل: برخورد، تکیه کلام، اصطلاحات مخصوص، رفتار، تیپ شخصیتی و ظاهری و… است. بدون تردید، میزان تأثیرپذیری فرد از این محیط، صفر مطلق نخواهد بود. پس هر شبکه اجتماعی، هویت مطلوب خود را ترویج می‌کند. مثلاً در سایت هایی مثل فیس بوک و فرندفید و توییتر، کاربر در کنار اینکه عضو جامعه بزرگ پایگاه مورد نظر است، در گروه و شبکههای اجتماعی کوچک‌تری نیز عضو میشود. هر کدام از این گروه‌ها وابستگی خاص خود را دارند و به تبع، فرهنگ ارتباطاتی مخصوص. پس فرد در تأثیرپذیری از فرهنگ ارتباطاتی این گروه‌ها بر خود لازم می‌بیند که هویت ارتباطاتی خود، یعنی سبک و هویت کنش‌های کلی خویش در ارتباط با دیگران را تغییر دهد؛ هر چند این تغییر هویت موقت و محدود به زمان و مکان خاصی باشد؛ ولی بدون تردید در هویت واقعی فرد بی‌تأثیر نخواهد بود و به، همه اجزای یک شبکه اجتماعی که فرد با آن در تعامل است، در ضمیر ناخودآگاه فرد تأثیر می‌گذارد. هویت ارتباطاتی فرد نیز چیزی نیست که به ضمیر ناخودآگاه مرتبط نباشد (سلطان‌پور، ۱۳۸۹).
تأثیرات شبکههای اجتماعی بر ابعاد مختلف زندگی
تاجفل می‌گوید: «هویت اجتماعی، آگاهی فرد از تعلق به گروه اجتماعی معین و ارزش و اهمیت عاطفی عضویت برای فرد است». عامل بنیادین در شکل‌گیری هویت‌های اجتماعی تعاملات انسانی است. هنگامی که فرد به تعامل با فرد دیگری می‌پردازد هویت خود را به عنوان یک عضو جامعه پیدا می‌کند. در واقع هویت در بستر تعاملات اجتماعی تعریف میشود. امروزه انسان‌ها به واسطه فناوری اطلاعات و ارتباطات به صورت یک اجتماع هم زمان اما با مکان و جغرافیای متفاوت درآمده‌اند که گسترش ارتباطات و انباشت اطلاعات آنها را باهم مرتبط و مشترک کرده. این اشتراک «هویت جمعی مجازی «را برایشان ایجاد کرده که در کنار سایر ابعاد هویتی افراد، هویت آن را شکل میدهد. ورود فناوری‌های ارتباطی، دگرگونی در ساختار ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. بل معتقد است جهان مجازی و امکان برقراری ارتباطات همزمان و بی‌شمار، منشاء ظهور فرهنگ‌های آنی و به دنبال آن ظهور هویت‌های خلق‌الساعه شده است که در دوره محدودی شکل می‌گیرد و با ظهور هویت‌های جدید به سرعت از بین می روند) نورمحمدی، ۱۳۸۸).
ویژگیهای ارتباطات الکترونیکی در فضای مجازی شرایطی متفاوت با روابط رو در رو را برای کاربران فراهم می‌کند. سرعت عمل، ناشناس ماندن و… فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزامات چون جنسیت، طبقه، قوم، نژاد و مکان فراهم می‌کند که تجارب متفاوتی را برای کاربران ایجاد می‌کند. تعاملاتی که در این فضا اتفاق می‌افتد، برای کاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی ایجاد می‌کند که می‌تواند رفتار و تعاملات آنها را در دنیای حقیقی تغییراتی هر چند جزئی بدهد. ارتباطات اینترنتی می‌تواند انگیزه بیشتری را برای کاربران در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیر واقعی فراهم سازد که ریسک شرمندگی در آن کمتر است (همان).
هویت در اجتماعات مجازی در مسیر فراملیتی شدن حرکت می‌کند. جامعه اطلاعاتی مبین هویت بی‌ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است. در این جامعه دیگر نزدیک بودن افراد از لحاظ مکان نشانده نده صمیمیت آنها نیست. و افراد در کشورهای مختلف میتوانند باهم ارتباط داشته و احساس نزدیک بودن و هویت یکسان داشته باشند. هویت ملی در جامعه اطلاعاتی به دلیل ظهور اجتماعات مجازی به شدت تهدید میشود. در اجتماعات مجازی معمولا افراد حداقل در یک چیز اشتراک دارند و آن علایق و منافعی است که آنها را دور هم جمع می‌کند. این منافع که همان دسترسی به اطلاعات است، هویت آنها را می‌سازند. هویتی که مدام در حال تغییر و ناپایدار است. هویت افراد در اجتماعات مجازی است. و سرزمین، زبان بومی و محلی، کشور، فرهنگ ملی و نژاد، هویت افراد را در اجتماعات مجازی» هویتی دیجیتال «تعیین نمی‌کنند، بلکه منافع مقطعی، محدود، و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دور هم جمع می‌کند و هویت آنها را می‌سازد. این امر به تدریج موجب از هم پاشیدگی شبکههای سنتی روابط مانند همسایگی میشود و هویت‌هایی جدا از جهان واقعی برای افراد ایجاد می‌کند) نورمحمدی،۱۳۸۸).
از مهم‌ترین ویژگیهای فضای مجازی گسترش اهمیت فرد و حیطه خصوصی در برابر جمع و حوزه عمومی است، شکل‌گیری اجتماعات در فضای مجازی موجب میشود که اجتماعات در جهان واقعی به تدریج کم رنگ و بی‌اهمیت شود. این بدان معناست که منبع هویت بخشی افراد متکثر و متنوع میشود و به همین جهت هویت ملی و انسجام اجتماعی یک جامعه به تدریج تضعیف میشود (همان).
طور کلی می‌توان آسیبهای روانی شبکههای اجتماعی را در چهار دسته تقسیم‌بندی کرد:
۱-کاهش احساسات: اغلب ارتباطات در این فضا نوشتاری است و کیفیت ارتباط در فضای واقعی را ندارد و از احساس کمتری برخوردار است و موجب کاهش احـساسات در فرد میشود. ارتباطات متنی پایه و اساس شبکههای اجتماعی را می‌سازد و وسایل ارتباطی جدید هم نتوانسته‌اند خللی در آن ایجاد کند. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که یک نوشته ممکن است حق مطلب را ادا کند اما به هیچ‌وجه نمی‌تواند احساس افراد در جریان کنش متقابل منتقل کند.
۲-متن گرایی: با وجود امکانات چندرسانه‌ای موجود رد فضای مجازی، هنوز هم قسمت بزرگی از ارتباطات در فضای مجازی را ارتباطات متنی) ایمیل، چت (تشکیل میدهد. ارتباط متنی می‌تواند شکل جدیدی از هویت مجازی را شکل دهد.
۳-انعطاف‌پذیری هویتی: افراد در فضای مجازی میتوانند چهره‌ها و بازنمایی‌های متفاوتی از خود ارائه دهند.
۴-دریافت‌های جایگزین: در ارتباطات مجازی می‌توان دیوارها را شکست و به حوزه خصوصی دیگران وارد شد و حرف‌هایی را که افراد حاضر نیستند در ارتباط چهره به چهره بگویند، میگویند.
شبکههای اجتماعی از سویی به عنوان یکی از گونههای رسانههای اجتماعی امکانات تعاملی قابل‌توجهی برای کاربران اینترنتی فراهم کرده‌اند و در افزایش مشارکت شهروندان در برخی فرآیندها مؤثر بوده‌اند از سویی این شبکهها با آسیبهای گسترد ه ای در حوزههایی از قبیل حریم خصوصی، کپی‌رایت، اعتیاد مجازی، سوءاستفاده از کودکان، دزدی اطلاعات و هویت و مواردی این‌چنینی مواجه بوده‌اند. چالش حریم خصوصی از مهم‌ترین مباحثی است که همواره درباره شبکههای اجتماعی مطرح بوده است. کاربران اینترنتی در این شبکهها بخشی از اطلاعات شخصی خود را در اینترنت منتشر میکنند که می‌تواند خطراتی برای آنها به همراه داشته باشد) مولایی، ۱۳۸۹).
وب سایت های شبکه اجتماعی، حجم قابل‌توجهی از اطلاعات شخصی کاربران را در اختیاردارند و امکان سوءاستفاده شرکت‌های تجاری و دولت‌ها از این اطلاعات همواره از دغدغه‌های اصلی مطرح‌شده درباره این شبکه‌هاست. این شبکهها همچنین عرصه ارتباطات سیاسی را نیز متحول کرده‌اند. فعالیت‌های کاربران در حوزه سیاسی در شبکههای اجتماعی روی وقایع سیاسی در دنیای واقعی موثر بوده است.
بررسی اخیر درباره انقلاب کشورهای منطقه نشان میدهد؛ کارکرد این شبکهها به حدی بود که این جمله بین کاربران مصری رواج پیدا کرد: انقلاب با فیس بوک آغاز شد و با توییتر. همچنین نقش مساجد در انقلاب ایران، نقش محوری بود اما در توصیف کارکرد شبکههای اجتماعی سایبری در انقلاب‌های منطقه، از عنوان «مسجد مجازی» بهره می‌برند (جهانگیری، ۱۳۹۱).
در حوزه ارتباطات بین‌الملل نیز شبکههای اجتماعی قابل‌توجه هستند و برخی کشورهای شرقی مانند چین و روسیه که دغدغه حفظ فرهنگ ملی برایشان اهمیت دارد، با تقویت شبکههای اجتماعی بومی تلاش کرده‌اند کاربرانشان را از شبکههای اجتماعی بین‌المللی که در مالکیت شرکت‌های آمریکایی هستند، دور کنند. شبکههای اجتماعی همچنین بر عرصه اقتصاد نیز موثر بوده‌اند) مولایی،۱۳۸۹).
شبکههای اجتماعی امکان اتصال انسان‌ها را در سراسر جهان به طور غیرقابل‌تصوری افزایش داده‌اند. با این همه برخی از متخصصان فناوری، جامعه‌شناسان و روان‌شناسان میگویند کاربران شبکههای اجتماعی نسبت به دیگرانی که در آن حضور ندارند، یا بهره کم تری از آن می برند، «تنها تر» و «خودشیفته تر» شده اند. حتی بیماری های جسمی و روحی هم کاربران را تهدید می کند.
بسیاری از متخصصین و روان شناسان سایبری و خانواده با هشدار دادن نسبت به رشد فزاینده و آینده شبکههای اجتماعی، نسبت به جدا شدن نسل جدید و حتی نسل قدیم از روابط اجتماعی خارج از فضای نت و فرورفتن در دنیای مجازی خودساخته، هشدار داده‌اند. اما نباید تأثیرات مثبت شبکههای اجتماعی از قبیل افزایش اطلاعات عمومی، افزایش ارتباط با دیگران برای روابط اجتماعی و کسانی که در خارج از فضای اینترنت از روابط ناخوشایند با دیگران رنج می‌برند نادیده گرفت. افراد در فضای شبکههای اجتماعی میتوانند روابط متفاوتی را تجربه کنند.
وضعیت ایرانیان در شبکههای اجتماعی
ایرانیان در میان کاربران اینترنتی و به ویژه در استفاده از امکاناتی مانند وب نویسی همیشه در بالاترین رده‌ها قرار دارند. کسب رتبه چهارم وب نویسی جهان طی سال‌های ۸۳ و ۸۴ توسط و بنویسان ایرانی، نشانه‌ی رویکرد کاربران اینترنت در ایران به سمت شبکههای اجتماعی مجازی ارزیابی میشود. ایرانی‌ها هم چنین یکی از فعال‌ترین گروههای کاربران در شبکههای مجازی مانند فیس بوک به شمار می روند.
ایرانی‌ها در سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۵ رتبه‌ی سوم در میان کلیه اعضای اورکات را از آن خود کرده بودند. در جریان رخدادهایی مانند پالایش (فیلترینگ) پایگاه‌های بزرگ و رخدادهای سیاسی، پایگاه‌های شبکه اجتماعی محبوبیت زیادی پیدا میکنند. لینکدونیهای عمومی نوعی شبکه اجتماعی به شمار می روند که ۱۰۰% کاربران آن از ایران هستند که در آن همه افراد میتوانند داغ‌ترین و جالب‌ترین مباحث وب را بازنمایی کنند (دانا و الیسون، ۲۰۰۷ به نقل از ضیایی و عقیلی ۱۳۸۹).
برای به دست آوردن تصویری عینی از میزان نفوذ شبکههای اجتماعی مجازی در میان کاربران ایرانی، تحقیقی با روش پیمایشی توسط رسولی و مرادی (۱۳۹۱) انجام شد که نتیجه نشان داد که:
اکثریت کاربران دارای وب نوشت هستند و از فضای اجتماعی مجازی به خوبی مطلع هستند؛ برای اغلب آنان شبکههای اجتماعی یکی از مهم‌ترین روش‌های دوست‌یابی است.
پژوهش رسولی و مرادی نشان داد که اغلب کاربران اینترنت در ایران عضو یکی از شبکههای اجتماعی بوده و در میان این شبکهها فیس بوک بیش‌ترین ضریب نفوذ را داشته و همین شبکه بیش‌ترین تأثیر را در پوشش اخبار انتخابات ۱۳۸۸ و رخدادهای بعد آن در ایران داشته است (رسولی و مرادی (۱۳۹۱).
اهمیت آموزش در خصوص شبکههای اجتماعی
شبکههای اجتماعی باید ملزم شوند امکاناتی متناسب با سن فرد ارائه دهند، تا تهدیدات آن کمتر متوجه فرد شود. برای مثال بچهها بایستی بتوانند پروفایل خود را زیر نظر والدین بسازند و در عین حال پدر و مادر قادر باشند از قابلیت‌های کنترل والدین در نرم‌افزار امنیتی خود استفاده کنند و فقط اجازه استفاده از پرو فایلهای مورد تأیید و تحت نظارتشان را بدهند
دوم این که ایمنی و امنیت شبکههای اجتماعی بایستی قسمتی از سیستم آموزشی مدارس شود. بچهها به طور منظم کلاس‌هایی در زمینه کار با شبکههای اجتماعی داشته باشند. زیرا تنظیمات ضعیف حریم شخصی و سطح آگاهی پایین در خصوص به اشتراک‌گذاری اطلاعات شخصی منجر به بالا خطر هک شدن می شود (صالحی، علیرضا، ۱۳۹۰).
بنابراین آموزش در این زمینه امری ضروری است، اما به نظر می‌رسد در ایران بافرهنگ سازی مناسبی صورت گیرد و والدین و معلمان هم اطلاعات دقیق و وسیعی از شبکه‌ای اجتماعی و کاربرد آن، داشته باشند. در آموزش عالی هم می‌توان از شبکههای اجتماعی بهره گرفت مانند استفاده از شبکههای اجتماعی کتاب محور. شبکههای اجتماعی کتاب محور به شبکه‌هایی اطلاق میشود که موضوع اصلی فعالیت آنان درباره کتاب است. به عبارت دیگر، اعضای این‌گونه شبکه ها عموماً علاقه مندان کتاب وکتاب خوانی هستند که این شبکه ها محفلی برای تعاملات بین افراد پدید میآورند، نمونه های بارزاین شبکهها، شلفاری، بوک کراسینگ، لیبراری تینگ و…می باشند. (اسکندری پور، ۱۳۸۷).
بدین منظورلازم است تا کتابخانه های بزرگ و با رسالت ملی، همانند کتابخانه ملی ایران و یا کتابخانه علوم و تکنولوژی وهمچنین کتابخانههای سایر دانشگاههای کشورنقش فعالتری را درحمایت از شبکههای اجتماعی کتاب محور ایفا میکنند. شبکهها و کاربران آن میتوانند از اطلاعات به اشتراک گذاشته شده توسط کتابخانهها در جهت گسترش وارتقای معرفی کتاب و نویسندگان بهره ببرند و هم چنین کتابخانهها نیز میتوانند علاوه بر مطرح کردن نام خود و ارائه خدمات آنلاین به طیف گستردهتری از اشخاص، به سهولت، به نیازها و بازخوردهای قشر کتاب خوان ونوسینده جامعه دست یابند، لازمه این همکاری دوطرفه، تدوین قواعد و استانداردهای لازم برای به اشتراک گذاری و تجمیع دادههای کتاب شناختی از کتابخانهها وسایر منابع گوناگون است (همان).
نتیجه‌گیری
در این مقاله به مفهوم شناسی شبکههای اجتماعی و کاربرد آن در آموزش پرداخته شد. در این مقاله چارچوبی کلی برای شبکههای اجتماعی ارائه گردید. اما در مورد شبکههای اجتماعی اثرات آن باید گفت در کنار همه آثار مثبت شبکههای اجتماعی مجازی، تصور برخی از پیامدهای منفی آنها و چالش‌هایی که ایجاد نموده‌اند، امری بدیهی است. آنچه مسلّم است اینکه به جای برخورد سلبی با این پدیده نوین، بررسی و ریشه‌یابی مشکلات و پیامدهای منفی ناشی از آن و در پیش گرفتن راه‌های اصلاحی، قطعاً نتایج بهتری را در بر خواهد داشت.
برگرفته شده از وبلاگ تکنولوژی آموزشی پیشرفته http://mcbu91.blogfa.com
منابع
اسکندری پور، ابراهیم. (۱۳۸۷). شبکههای اجتماعی اینترنتی کتاب محور. فصلنامه کتاب مهر،۳(۱).
اسلامی، مروارید. (۱۳۹۱). بررسی شبکههای اجتماعی و تأثیرات آن بر ابعاد مختلف زندگی. نخستین کنگره ملی مجازی و آسیبهای اجتماعی نو پدید.
افتاده، جواد. (۱۳۸۸). شبکههای اجتماعی یکپارچه‌سازی خدمات در روابط عمومی الکترونیک. چهارمین همایش عمومی الکترونیک.
اکبری، احمد. (۱۳۹۰). تاریخچه شبکههای اجتماعی.
اکبری تبار، علی‌اکبر. (۱۳۹۰). شبکههای اجتماعی تکامل یا تحول در ارتباطات انسانی، جامعه اطلاعاتی، ۵۳(سازمان‌های مردم نهاد در آنها. فصلنامه مطالعات بسیج، ۱۴(۵۲).
جهانگیری، یحیی. (۱۳۹۱). شبکههای اجتماعی فرصتها یا چالش‌ها؟. ره آورد نود، ۱۳(۳۷).
حیدری، ندا. (۱۳۹۱). ضرورت شناخت شبکههای اجتماعی مجازی. مجله علوم اجتماعی،۹۱(۶).
رسولی، محمدرضا و مرادی، مریم. (۱۳۹۰). میزان مشارکت دانشجویان ارتباطات در تولید محتوای رسانههای اجتماعی. مطالعات فرهنگ و ارتباطات، ۱۳(۱۹).
صالحی، علیرضا. (۱۳۹۰). اهمیت آموزش در خصوص شبکههای اجتماعی. فناوری اطلاعات، ۱۱(۶۸).
ضیایی پرور، حمید و عقیلی، وحید. (۱۳۸۹). بررسی نفوذ شبکههای اجتماعی مجازی در میان کاربران ایرانی. رسانه، ۲۰(۴).
قنبری، برومند. (۱۳۹۰). اورکات چیست، مطالعات فرهنگی ارتباطات، ۵ (۲).
علیمرادی مصطفی. (۱۳۹۱). سیر تطور شبکههای اجتماعی، اطلاع‌رسانی آموزشی و مطالعات رایانه‌ای علوم اسلامی، ۶(۳۱).
مولایی، محمدمهدی. (۱۳۸۹). شبکههای اجتماعی فراتر از ابزارهای تکنولوژی. تازه های علم، ۵٫
محسنیان راد، مهدی. (۱۳۹۰). سه نسل شبکه اجتماعی، همزمان در کشورهای غیر پیشرفته: مورد ایران. فصلنامه علوم اجتماعی، ۵۷٫
نورمحمدی، مرتضی. (۱۳۸۸). چالشهای فرهنگ و هویت در فضای مجازی، مطالعات فرهنگ – ارتباطات، ۱۴(۲۱).
-۱ MiGenete
Donsback-1
۱-Shepard
One Comment
لینک کوتاه
سلام ممنونم مطلب بسیار عالی بود